Цибуля

File:La_cipolla_di_vatolla.jpg

Наукова класификация

Царство: Plantae

Кладус: Tracheophytes

Кладус: Angiospermae

Кладус: Monocotyledones

Ряд: Asparagales

Фамилия: Amaryllidaceae

Подфамилия: Allioideae

Род: Allium

Файта: A. cepa

Биномне мено:

Allium cepa L.

Цибуля (лат. Allium cera L. – давна славянска пожичка зоз ст. нєм. Zibolle, позната и Українцом и Словацом, цо значи же ю нашо предки принєсли до Бачкей ище у 18. вику) – спада до фамилиї Alliaceae, хтора єдна з найрозширенших и барз старих зоз вецей як 600 заградкарскима и квитковима файтами. Цибуля дворочна заградкова рошлїна хтора ше лєгко прилагодзує на рижни еколоґийни условия. Вєшенї ше садзи арпаджию зоз хторей на яр маме вчасней або младей цибулї. Кед даєдни цибулї вируца квет (буячки), хаснує ше их цо скорей, або ше их пущи же би з квету настало нашенє (барут). Барут ше шеє и з нього ше достава арпаджию хтору ше садзи вєшенї. У новшим чаше єст гибридного нашеня хторе ше шеє нє за арпаджию, алє за цибулю.

Опис рошлїни

Kвиток цибулї лабдасти, желєнкастобили на єдним або вецей стебелкох без лїсца. Основа лїсца ше шири и формує под'жемну главку.

Хаснованє – цибулю ше хаснує у кострираню швижу, як вариво, додаток єдлом або за квашенє (туршия). Желєни лїсца (пирка) младей цибулї богати з витамином Ц, а у старей цибулї єст вецей витамини Б1 и Б2. Цибуля ма и протеїни, а найвецей цукри и рижни минерали. Богата є зоз сумпорнима єдинєняни хтори єй даваю горкосц и лїковитосц. Жовти и червенкави сухи лїсца цибулї мож хасновац за фарбенє платна и вельконоцних писанкох, хтори ше вари у цибульовей лупи.

Нутритивни вредносци (на 100 g (3,5 oz)

Енерґия - 166 kJ (40 kcal) Угльово гидрати - 9,34 g Цукри - 4,24 g Поживово влакно - 1,7 g Масци - 0,1 g Протеїни - 1,1 g Витамини: Тиамин (Б1) - (4%) 0,046 mg Рибофлавин (Б2) - (2%) 0,027 mg Ниацин (Б3) - (1%) 0,116 mg Витамин Б5 - (2%) 0,123 mg Витамин Б6 - (9%) 0,12 mg Фолат (Б9) - (5%) 19 μg Витамин Ц - (9%) 7,4 mg Минерали Калциюм - (2%) 23 mg Желєзо - (2%) 0,21 mg Маґнезиюм - (3%) 10 mg Манґан - (6%) 0,129 mg Фосфор - (4%) 29 mg Калиюм - (3%) 146 mg Цинк - (2%) 0,17 mg Други конституенти Вода - 89,11 g Fluoride - 1.1 µg

Лїковитосц - цибуля од давних часох позната як народни лїк процив кашлю, прехлади, а хаснує ше и як облог при процесох запалєня на скори, за зменшанє цукру у креви, за умиренє (окреме з медом), а насампредз є природни антибиотик.

Файти цибулї

Червену/жовту цибулю ше найчастейше хаснує у готовеню єдлох бо ма наймоцнєйши смак од шицких других цибульох и за векшину єдлох є найлєпши вибор.

Лилова цибуля ма найлєпши смак кед ше ю нє вари, та є прето идеална за гамбурґери и сендвичи. Одлична є и у шалатох и за роштилянє. Реже ше ю на коцочки. Лилова цибуля ма менєй цукру як жовта и препола є з антиоксиданасами хтори зменшую ризик од наставаня карциному. Реже ше ю на колєчка и кажде колєчко ше роздвої.

Била (стриберна) цибуля найлєпша кед сцеме же би нам єдло мало вецей текстури. Найхрупкастейша є и одлична за пицу и мексицки специялитети. Найлєпше ю резац на пантлїки.

Младу цибульку найлєпше єсц сирову, аж и з зоз желєнима пирками.

Єст вельки розлики медзи сортами цибулї у фитохемийним составе, окреме у поглядзе полифенолох. Жовта/червена цибуля ма найвекше количество флавоноїдох, 11 раз векше як у цеску. У тей цибулї єст надосц антоциянски пиґменти, при чим идентификовани найменєй 25 розлични єдинєня хтори представяю 10% цалого количества флавоноїдох.

Реакциї на цибулю: Дзепоєдни людзе маю алерґийски реакциї кед робя з цибулю. Симптоми можу уключовац контактни дерматитис, интензивну швербячку, риноконюнктивитис, замолгавени вид, бронхиялну астму, зноєнє и анафилаксию. Иритация очох – шекана цибуля емитує одредзени єдинєня хтори спричинюю иритацию слизових шлїжнїкох у очох, та приходзи до випущованя слизох. Тоту нєприємносц мож обкеровац кед ше цибулю шека под чечуцу воду або кед ше ю замочи до судзини з воду. Розхладзованє цибулї пред хаснованьом зменшує швидкосц реакциї ензимох, а кед ше похаснує вентилатор, вон оддує ґаз з очох. Кед особа частейше шека цибулю, ма меншу иритацию очох. Цибуля ма оштри смак, понеже у нєй єст етеричного олєю хтори богати зоз сумпором.

Народна традиция: Лїсце очисцене з узретей цибулї вола ше цибулянка, а кед дахто ма вельки и виразни очи, гвари ше же ма очи як цибулї.

Литература

Оксана Тимко Дїтко, Назви рошлїнох и животиньох у руским язику, Вуковар 2016, б. 55, 61, 62
Енциклопедия Нового Саду 13, ЛЕС – МАП, Нови Сад 1999, б. 105-106
Словнїк руского народного язика II, O – Я, Филозофски факултет, Одсек за русинистику, Нови Сад 2017, б. 691
Ђуровка, М. Повртарство: Практикум за вежбе. Нови Сад: Пољопривредни факултет; 2009.
Block, E. (2010). Garlic and Other Alliums: The Lore and the Science. Royal Society of Chemistry (UK). ISBN 978-0-85404-190-9.