Таксономия (биолоґия)

Таксономия (греч. таксис — рядошлїд, положенє, номос — мено, закон, наука) биолоґийна дисциплина хтора ше занїма зоз науковим и практичним дефинованьом ґрупoх орґанизмох спрам їх подобносцох. Поняце таксономия часто ше заменює зоз поняцом наукова класификация.

Зоз своїм дїлом Система природи Карл Лине, шведски ботанїчар и зоолоґ, уведол шор до хаосу хтори правели числени мена и описи рошлїнох и животиньох на рижних язикох у наукових дїлох хтори настали по 18. вик. Єдна иста файта могла мац вецей науково латински назви, прето же ше каждому науковцови хтори ю преучовал дошлєбодзовало меняц єй мено и додац єй нове. Так наприклад даєдни науковци дзивей ружи дали мено Rosa sylvestris inodora seu canina, цо значело лєсова ружа без паху, док за других вона була Rosa sylvestris alva cum rubore, felio glabo, цо значело блядоцелова лєсова ружа зоз лїсцами без мохоткох. Прето Карл Лине думал же треба увесц ясну нєдвосмислову систему на основи хторей ше годно установиц (дефиновац) ширши або узши ґрупи орґанизмох — таксонох. Орґанизми ше ґрупує до одредзеней ґрупи спрам медзисобних подобносцох и зродносци.

Так Карл Лине до биолоґиї уведол поняце систематика.

Систематика то наукова дисциплина хтора описує файти и класификує их до одредзених системох на основи їх прикметох, подобносцох и розликох, родзинских вязох и еволутивного походзеня.

Таксономи нєшка при одредзованю и ґрупованю файтох, окрем физичних прикметох хтори видно з голим оком (збудова цела, велькосц, окремни структури як цо то ратици або копита и под.), до огляду беру и способносц єдинкох истей файти крижац ше медзи собу и дац плодне потомство. Вони, медзи иншим, беру до огляду и збудову ДНК даєдних ґенох каждого орґанизма же би зоз сиґурносцу класификовали и одредзели файту хторей орґанизем припада, єй положенє на древе живота, походзенє и еволутивни одношеня з другима файтами.

Линеова система

Линеова система то ушорени гиєрархийни модел ґрупованя живих єствох од найвисшей по найнїзшу катеґорию, т. є. од одмена по файту.

Нєшка шицки живи єства ґруповани до трох доменох (лат.domen). Домен представя гиєрархийно найвисшу таксономну катеґорию:

♦ домен бактерийох,

♦ домен археох,

♦ домен еукариотох (орґанизми зоз нашлїдним материялом хтори ше находзи у ядре).

Нїзши таксономни катеґориї:

царство (лат. regnum) — нїзша катеґория од хторих кажда будує систему або системи ище нїзших катеґорийох,

тип, коло (лат. phulum),(у зоолоґиї) або роздїл (у ботанїки) — ма єдну або вецей класи,

класа (лет. classis) — состої ше зоз векшого числа подобних рядох,

ряд (лат. ordo) — представя ґрупу родзинских фамелийох.

фамелия (лат. familia)— уключує єден або вецей роди истого походзеня хтори по своїх прикметох ясно видвоєни зоз родох других фамелийох. Мена фамелийох ше звичайно виводзи зоз заєднїцких прикметох у вонкашнєй збудови.

род (лат. genus)— ма єдну або вецей зродни файти. Файти у рамикох роду повязани зоз нєпоштредним заєднїцким евилутивним походзеньом.

файта (лат. species)— основна и найнїзша таксономна катеґория. Вона представя ґрупу барз подобних орґанизмох хтори способни розмножовац ше медзи собу, цо резултує зоз плодним потомством. Єдинки у рамикох єдней файти ясно ше розликую од єдинкох другей файти.

Приклад :

файта ружи Rosa caninna L., — дзива ружа, шипак

спада до роду ружох (ту попри дзивей ружи спада и ружа хтора украсне квеце)

потим до фамелиї ружох (ту попри дзивей ружи и украсней ружи спада и жемна ягода)

потим до ряду ружох (ту спада попри начишлєних и древо вишнї)

потим до класи рошлїнох зоз нашеньом зоз двома котиледонами (ту спада окрем шицкого начишлєного и лаванда, слунечнїк...)

потим до роздїлу скритонашенькарох (ту спарад окрем шицкого начишлєного и цибуля, грозно, палма)

потим до царства рошлїнох (ту спада и тулїпан, ядловец, рижни рошлїни єст коло 300 000)

и на концу, до найвисшей таксономней катеґориї, до домену еукариотох (ту спадаю и жаби, печарки, мотилї, птици, мачки...).

Таксономия (греч. tassein – класификовац, nomos – закон, наука) наукова дисциплина хтора на основи подобносцох и розликох таксономни єдинки класификує до одредзених катеґорийох хтори гиєрархийно пошоровани, часто у одношеню родитель и дзецко.

Примена таксономиї

На початку ше поняце таксономиї хасновало лєм у науки при класификованю живих орґанизмох (алфатаксономия). Нєшка ше тото поняце хаснує у рижних обласцох, нє лєм у биолоґиї.

На основи таксономних шемох мож класификовац скоро жицко — живи и нє живи єства, поняца, збуваня, аж и азбучни список...

Литература

Биолоґия, учебнїк за седму класу основней школи, 2. часц, бок 20—23.

Вонкашнї вязи

Таксономия (биолоґия). на сербским язику

Дефиниция таксономиї. (язик сербски), sr.economy-pedia.com

Велики речник мање познатих речи и израза. velikirecnik.com