Млїн

Воденїца

Млїн (лат. molinum млєц, праслав. mъlinъ, слц. mlyn, поль. mlyn, укр. млин) то нє лєм назва за ручне орудиє, алє и за построєнє у хторим ше мелє рижни житарки (жито, кукурица,...) и рижни минерали як цо то углє, камень и други подобни сировини.

История

Хлєб од давен-давна єдна з основних поживових артиклох, присутни є у каждодньовим живоце цалого жительства. Житарки, односно мука зоз житаркох, основна сировина за готовенє хлєба.

камени плочи за млєце

Перши примитивни орудия за млєце житаркох були камени плочи зоз углїбеньом до хторого ше сипало зарно. Зоз ручним шмиканьом каменьох доставало ше муку зоз зарна житаркох. Скулптури зоз старих єгипетских гробох приказую хаснованє млїна хтори здабе на шедло. Таки млїн бул направени зоз двох каменьох: споднї бул дакус углїбени и нагнути на єден бок и до ньго ше кладло зарно, а верхнї камень бул менши. Робота на нїм була чежка, окреме за жени, бо мушели зоз цалу свою силу шмикац верхнї, менши камень прейґ споднього и млєц житарки. Коло 1000. року пред н.е. у античней Греческей ше зявели кус модернєйши млїни. Направени були зоз двох каменьох кружней форми зоз хторих єден бул статични, а други обрацали людзе або статок. Зарно хторе ше сипало медзи два каменї ше на таки способ зомлєло до праху (муки). Познєйше ше за обрацанє каменьох почало хасновац моц води (воденїца), а потим и моц витру (витерняк).

Парни машини ше зявели у другей половки 18. вику, а од 1850. року ше их хаснує и у млїнох.

Витерняк

Файти млїнох

• Млїни хтори порушує човеча моц або статок

• Воденїца млїн у хторим ше робота порушує з помоцу води

• Витерняк млїн у хторим ше робота порушує з помоцу витру

• Парни млїн — млїн на пару

• Млїни зоз порушуюуцу моцу мотора на гориво (дизел, бензин)

• Млїни зоз порушуюуцу моцу електромотора.

Млїни при Руснацох

У каждодньовим живоце, кажде обисце мушело обезпечиц жита на цали рок. Руснаци жито чували у своїм обисцу, посипане на пойдзе або у гамбарох. Єдну часц жита ше зомлєло и похасновало за рихтанє поживи, єдну часц ше похасновало за шлїдуюцу шатву, а зоз житом и другима житарками ше виплацовало рижни рахунки (плацело ше руковину, байбера, виплацовало ше и Панство).

Кажда жена у обисцу була и „пекар”. Попри хлєба, пекло ше и лепинї, поґачи, белюши, капущанїки. Мука була основа и за галушки, резанки, груби колачи, рейтеши, бухти, покераї и други лакотки.

Кукурични хлєб бул тиж присутни на столох наших предкох. Окрем такого хлєба, часто ше рихтало и замешку, крупи и ґоргелї. Свадзебна каша була найлєпша (и найвекша) лакотка на рускей свадзби вецей як 200 роки.

Кукурицу ше млєло у сувачох и крупарох, а принєшени даралов од крупара требало поошивац и видвоїц муку од крупох и вец пририхтац єдло — смачну замешку лєбо сладку кашу, або упечиц крупи лєбо ґоргелї.

Руснаци за свойо потреби давен-давно, кукурицу и жито нє млєли у своїх обисцох. Найблїзша воденїца у хторей могли свойо урожаї зомлєц була у Чибу (нєшкайше Челарево). Одход з терху по подлих драгох до воденїци и врацанє дому бул права трапеза и за людзох и за статок — конї або воли. Намаганя були же би ше жито млєло дома, у своїх обисцох. То ше могло лєм у сувачох, окремних млїнох, хтори мал два каменї, а обрацали их конї. Жито требало знац зомлєц и видвоїц з нього муку, отруби, паспаль, ґриз... У сувачох тоту фахову роботу робели минаре, ремеселнїки, хторих людзе барз ценєли и почитовали. Їх схопносц и знанє ше раховало ґу ремеселнїцтву.

Зоз звекшованьом числа жительства и пре їх потреби за каждодньовим готовеньом хлєба, вшадзи, та и у Керестуре и Коцуре, требало шац вше вецей жита и други житарки.

Пре оддалєносц млїнох Кулянске панство и административна управа у Зомборе мала намиру помогнуц селяном у кулянским округу. Року 1780. до Угорскей кральовскей дворскей комори у Братислави послате писмо у хторим ше модлєло дошлєбодзенє вибудовац млїни у кулянским округу, а окреме у Руским Керестуре. Ґу писму додати и проєкти двох млїнох, єдного зоз трома, а другого зоз штирома каменями. На хторей локациї и кеди у Керестуре млїни справени, и чи обидва у Керестуре, нєт точни податки.

Рок 1789.

У Коцуре було 5 млїни – сувачи. Два сувачи були на Вельким шоре, на єдним и на другим концу, вец у улїци Кира – Кула и на Куртим шоре пияти, спомедзи хторих єден и конопу млєл. У Коцуре млїни сувачи мали: Янко Горняк, Янко Боднар, Ферко Гарди, Франьо Бароти и Янко Буила.

Рок 1809.

У Керестуре єст 10 сувачи цо их обрацаю по 4 конї. През дзень и през ноц вони зомелю по 12 пожунски мири, односно коло 630 кили жита.

Рок 1828.

У Керестуре и Коцуре єст млїни – сувачи хтори робели през цали рок. У Керестуре було 8 сувачи и 8 минарох, а у Коцуре 13 сувачи, єдна олєярня и 14 минарох. Таке вельке число сувачох указує на огромну продукцию жита, односно вельке число жительох у обидвох валалох. З другого боку, таке вельке число сувачох и минарох бешедує и о вельких потребох того найзначнєйшого продукту за чловекову поживу.

Рок 1912.

У Керестуре єст 12 млїни – сувачи и 3 олєярнї. Сувачи и олєярнї направени на окраїскох валалу, улїчкох, односно орубенцох. Вони источашнє и шведкове ширеня валалу, його добудовйованя — предлужованя и преширйованя. Сувачи наволани по їх власнїкох, млїнарох.

У валалє було шлїдуюци сувачи:

1. Матяшов сувач (на Куртим шоре при Водицовей улїчки)

2. Дюрдесов сувач (при долїни медзи Новим и Вельким шором)

3. Надьмишков сувач (у Резаковей улїчки, нєшкайша Шайкашского одряду)

4. Борайов сувач (у Беґельскей улїчки пру Буджацкому мосце)

5. Чизмарянков сувач (у Капитанскей улїчки при Ґрабику, на углє нєшкайшей Русинскей и Владимира Назора )

6. Пулькашов сувач (на Капущаним шоре у Куцику)

7. Винайов сувач (на Маковским шоре при Билянскей улїчки)

8. Зоров сувач, перши (на Циґлашоре при Осифковей карчми)

9. Зоров сувач, други (на Циґлашоре при Осифковей карчми)

10. Пабянков сувач (у Цеглярскей улїчки у Пабянковим дворе)

11. Михалков сувач (у Билянскей улїчки при Збегньове)

12. Жовдошов сувач (на Орубенцу медзи Циґлашором и теметовом)

На початку XX столїтия на Пабянковей загради, на Новим шоре, там дзе нєшкайша Джуньова хижа, просто парохиї, були два сувачи.

У Керестуре були три олєярнї:

◆ Футова олєярня (на Маковским шоре, за Стару школу)

◆ Папандришова олєярня (на Буджаку при мосце)

◆ Папянкова олєярня (на Збегньове, дзе бул после Чорбов дутян), ту ше млєло и конопу.

Керестурска воденїца

Розлика уровню води на керестурским беґелю, хтори викопани 1873. року, хаснована за погон турбини у збудованей воденїци. Воденїца власносц АД „Канал”, а под аренду ю брали поєдини особи и у нєй млєли жито, односно була орґанизована услужна продукция за жительство. Воденїца продуковала ґриз, паспаль, отруби и квалитетнєйшу муку, а тиж роздвойовала билу од хлєбовей муки. Медзи двома войнами под аренду воденїцу мал Осиф Рац, напредни землєдїлец. Обачуюци рентабилносц при прерабяню житаркох, Осиф Рац купел млїн на поверх на Вельким шоре. Приключени на млїн були два каменї, єден млєл кукурицу, а други конопу. Робота тирвала дзень-а-ноц, а млєло ше и жительом Керестура и за мадярску державу. Року 1946. по закону млїн национализовани, постал державни млїн „Морава Р. Керестур”, о даскельо мешаци бул врацени власнїкови, а 1947. року бул конфисковани (без надполнєня) бо Осиф Рац бул преглашени за державного нєприятеля. Млїн постал державни, а 1950. року, попри шицких других млїнох у Кулским срезу, приключени є до Срезкого млїнского подприємства. О три роки подприємство препадло, та керестурски млїн бул самостойни по 1960. рок, а потим уходзи до составу ЗЗ „Перши май” у Руским Керестуре. Робело ше у трох зменох, а услужно ше млєло и за млїн у Оджаку.

Шимков витерняк на Билей

Пред першу шветову войну и у чаше медзи двома войнами, у керестирским хотаре и сушедних, кулянским и лалицким, Керестурци мали 150 салаши. На тих салашох ше и бивало, тримало вельо статку и живини. Требало млєц и зарно. Велї салащанє мали такволани ярґань, хтори обрацали конї и на тот способ дараловали кукурицу и пририхтовали шечкану покарму. Струї по салашох нє було.

Медзи двома войнами найвекши керестурски ґазда, Михал Шимко, дал справиц витерняк далєй од салашу, у штредку 30 катастерских гольтох. Справени є зоз желєза, желєзних слупох, долу ширших, а горе узших, зукосей желєзней конструкциї зоз плеховима кридлами пречнїку 5-6 метери. Кридла ше обрацали спрам витру, а їх обрацанє прейґ зубкастих колєсох и осовини обрацало окремни механїзем прейґ хторого вода черпана з ярку и висипована до окремних плехових валовох-ярчкох и розводзена по дєпох, та ше на таки способ наводньовало жем. У прижемней часци витерняку були змесцени млїн-крупара и олєярня. Млєло ше зарно и цадзело олєй зоз олєйовей цвиклочки, хтору ше кажди рок продуковало на Шимковим ґаздовстве. Олєй ше хасновало за обисце и за предай, а помлєте, односно подараловане зарно за статок у оброку.

Млїни и млїнаре по наших руских валалох були барз важни. У млїнох ше окончовало рижни роботи: преберанє сировини од польопривреднїкох, їх пририхтованє и обробок, виробок млїнарских продуктох, їх пакованє и одкладанє до складзиска. Млїнар бул моцни, вредни чловек и найчастейче бувал у млїнє зоз цалу свою фамелию. Почитовало ше го и бул припознати ремеселнїк, майстор своєй роботи. Праве прето о млїнох и млїнарох вишпивани и вецей шпиванки, а стих зоз єдней од нїх глаши так:

„...Яки оцец таки син, яки млїнар таки млїн...”

Литература

• Мирон Жирош, КАЛЕНДАР 2008, бок 219—231

• о. др Борис Холошняй, РУСКИ КАЛЕНДАР 2000, бок 96-100.

Вонкашнї вязи

• Млїн. sr.wikipdia

• Mlin u Perlezu. rts.rs

• Mlinovi koji nas hrane hlebom Onlajn BIBLIOTEKA

• Млїн Жито Бачка, Кула. www.zitobacka.com
• Воденїца, Шпива женска ґрупа Дома култури Руски Керестур, ют′юб канал маковчань, youtube.com