Гадвабна буба

Гадвабна буба
	Bombyx mori
Наукова класификация
Домен	Eukaryota
Царство	Animalia
Тип	Arthropoda
Класа	Insecta
Подкласа	Pterygota
Ряд	Lepidoptera
Надфамилия	Bombycoidea
Фамелия	Bombycidae
Род	Bombyx
Файта	B. Mori
Биномне мено
Bombyx mori	Linnaeus (1758)

Гадвабна буба (лат. Bombyx mori) у руских валалох сиверней Мадярскей зафиксована назва гадвабна гушенїца. У словацким язику – hodvábni červ, у ст.поль. jedwabny robak, од прикм. гадвабни – зоз ст.нєм. gudawabi, серб. свилена буба, горв. dudov svilac) то мотиль (лепетка) з фамилиї гадвабарох (лат. Bombycidae). Познати є по тим же ше його гушенїца заґалеткує до ґалетки хтору виплєце з барз ценкого (10-20 микрони) нєпретаргнутого гадвабного влакна, длугокого до 2 километри, хтору направи з моцним шлнїнєньом. З одкруцаньом тих ґалеткох достава ше влакно за продукцию гадвабу. Гушенїца гадвабней буби ше карми з ягодовим лїсцом. Найблїзша родзина ягодовей гадвабней буби то дзиви гадвабар (лат. Bombyx mandarina), алє його влакна маю грубшу и твардейшу структуру и кафовкастей су фарби. Дзиви гадвабар жиє и карми ше на бубовим древе по Индиї, Китаю и Японє. Блїзка родзина ягодовей гадвабней буби и мотилї (лепетки); Saturniidae (ноцни праунучата), Apatelodidae (америцки гадвабар) и молї; Oxytenidae, Carthaeidae и Lemoniidae. Гадвабарство и хованє гадвабней буби положени 2009. року на Унескову репрезентативну лїстину нєматериялного културного нашлїдства чловечества.

Гадвабарство, пракса хованя гадвабних бубох за продукцию сирового гадвабу, постої найменєй 5.000 роки у Китаю, одкаль ше преширела на Индию, Корею, Непал, Япон и Заход. Домашнї гадвабни моль припитомени од дзивого гадвабного молю Bombyx mandarina и походзи од китайских, а нє од корейских або японских файтох.

Мало вироятне же гадвабни моль ховани пред неолитом, бо алати за продукцию количества гадвабних нїткох нє були розвити. Доместовани B. mori и дзиви B. mandarina ище вше мож крижац и дзекеди продуковац гибриди.

Домашнї гадвабни моль ше барз розликує од векшини припаднїкох роду Bombyx; нє лєм же страцели способносц лєценя, алє ше им страцели и пиґменти фарби.

Типи

Ягодово гадвабни буби мож катеґоровац до трох розличних, алє повязаних ґрупох або типох. Главни ґрупи гадвабних бубох спадаю до униволтних („uni-” = єден, „voltine” = частосц лягла) и биволтних катеґорийох. Униволтни тип ґенерално вязани за ґеографске подруче у рамикох ширшей Европи. Ваїчка тей файти ше гиберную през жиму пре климу, а крижно оплодзую аж на яр, так же правя гадваб лєм раз рочнє. Други тип ше вола биволтни и звичайно ше находзи у Китаю, Японє и Кореї. Процес хованя тей файти одвива ше два раз рочнє, цо оможлївене з дакус цеплєйшу климу хтора му дава два животни циклуси. Поливолтни тип ягодовей гадвабней буби мож найсц лєм у тропох. Ваїчка знєшу самички молю и вони ше вилягню о 9 до 12 днї, так же достати тип може мац до осем оддвоєни животни циклуси през цали рок. Хованє гадвабних бубох – У Китаю гадвабарство (хованє гадвабней буби пре продукцию гадвабу) тирва найменєй 5.000 роки, одкаль ше преширело до Кореї, Япону и Индиї, а познєйше и до Европи.

У наших крайох, окреме у Войводини (та и при Руснацох) тиж ше 1950-60-их рокох ховало гадвабни буби, понеже коло драгох и по шорох було вельо ягоди. Югославия пред Другу шветову войну була пията сила у швеце по продукциї гадвабу, а вец першенство дате нафти и синтетики хтору ше з нєй прави. Ягоди, хтори було вецей як два и пол милиони стебла викерчени, драги машини знїщени и сурово загартушени индустрийни конар од хторого було вельо хасну. Любителє ягодачи заш лєм защицели ягоду. Найвецей ягоди єст коло заостатих салашох нєдалєко од Ковилю, дзе ше отримує рочна акция «Парастос ягоди». Теди ше збераю плоди з того древа и пече палєнку ягодачу.

Ґалетка

Ґалетка направена з нїткох сирового гадвабу длужини од 300 до коло 900 метери. Влакна барз фини и блїщаци, пречнїку коло 10 μm. За виробок 1 фунти гадвабу (0,4 кили) треба коло 2.000 до 3.000 ґалетки. Кажди рок ше випродукує найменєй 70 милиони фунти (32 милиона кили) сирового гадвабу, за цо треба скоро 10 милиярди ґалетки.

Нє дармо ше гвари же сцерпезлївосц и ягодово лїсце претвори до гадвабу.

Виглєдованя

Велї виглєдовацки роботи ше фокусовали на ґенетику гадвабних бубох и можлївосц ґенетского инженєринґу. Отримую ше велї стотки файтох, а описани вецей як 400 Менделово мутациї. Хасновити розвой за индустрию гадвабу то гадвабни буби цо ше можу кармиц з биомасу хтора нє ягодово лїсце, уключуюци и штучне карменє. Виглєдованє ґеномох тиж подзвигує можлївосц ґенетского инженєринґу гадвабних бубох за продукцию протеїнох, уключуюци фармаколоґийни лїки, место протеїнох гадвабу. Самички Bombyx mori тиж єдни з ридких орґанизмох з гомолоґнима хромозомами хтори трима вєдно лєм синаптонемски комплекс (а нє крижаня) под час мейози.

Виглєдоваче тиж розвили основи направени зоз шпонджиястого гадвабу хтори випатраю подобнє чловечей тканї. Їх ше уградзує у реконструктивней гирурґиї же би потримали або реконструовали очкодовани лиґаменти, тетиви и другу ткань. Тиж так направени имплантати з гадвабу и єдинєня лїкох хтори мож уградзиц под скору пре постояне и поступне ошлєбодзованє од лїкох.

Гадвабни буби ше хасновало у одкриваню антибиотикох, бо маю даскельо предносци у поровнаню з другима моделами безпохребцинарох. Антибиотики як цо лизоцин Е, нєрибозомални пептид хтори синтетизує Lysobacter sp. RH2180-5 и GPI0363 медзи значнима антибиотиками хтори одкрити з хаснованьом гадвабних бубох.

Гадвабни буби тиж хасновани и за идентификацию нових факторох вируленциї патоґених микроорґанизмох. Направени перши вельки скрининґ з хаснованьом библиотеки транспозон мутанту Staphylococcus aureus USA300 сою хтори идентификовал 8 нови ґени з улогами у полней вируленциї S. aureus.

Литература

Оксана Тимко Дїтко, Назви рошлїнох и животиньох у руским язику, Вуковар 2016, б. 72, 98

Вонкашнї вязи

Свилена буба, Википедия на сербским язику, sr.wikipedia.org

Dudov svilac Википедия на горватским язику, hr.wikipedia.org

Kako su reforme uništile dudove, портал Аґросмарт, agrosmart.net, 3. авґуст 2021.